मधुमेहलाई नियन्त्रणमा राखौ: आफ्नो भविश्य सुरक्षित पारौ!

सन १९९१ देखी मनाउन सुरु गरिएको विश्व मधुमेहदिवस हरेक वर्षको नोवेम्वर १४ तारिखको दिन विश्वभर विविध कार्यक्रमहरु गरी मनाइन्छ। विश्व स्वास्थ्य संगठन र विश्व मधुमेह संघको संयुक्त आयोजनमा मनाउन सुरु गरिएकोयो दिवस इन्सुलिन हर्मोन पत्ता लगाउने वैज्ञानिक फिडिरिक व्यान्टीङ  को जन्मदिन अर्थात नोवेम्वर १४ तारिखका दिनमनाइन्छ । मधुमेह सम्वन्धी जनचेतना फैलाउने,रोकथामकाउपायहरुको वारेमा कुराहरु गर्ने, मधुमेहवाट हुन सक्ने खतराहरुवाट जोगिन गर्नुपर्नेकुराहरु फैलाउने, त्यसै गरी मधुमेह लाग्नवाट गर्नुपर्ने उचितवानी व्यवाहार, खानपान आदी जस्ता कुराहरुको विश्व व्यापीरुपमा जानकारी दिनु नै यो दिवसको मुख्य उदेश्य हो ।

नेपालीहरुले साधरण रुपमा चिनी रोग भनेर चिन्नेरोग हो मधुमेह । हाम्रो शरिरमा बग्ने रगतमा चिनी अर्थात ग्लुकोजको मात्र औशतमा ६०देखी १४० यम जि/डेसी लिटर  हुनुलाई सामान्य मानिन्छ । शरीरमा चिनीको मात्रा धेरै भएर विभिन्न लक्षण देखिएमाउक्त बिरामीलाई डाइविटिज अथवा मधुमेह भएको भनेर भनिन्छ ।

मधुमेह एक प्रकारको दिर्घरोग हो जुन हाम्रोशरिरमा उत्पादन हुने इन्सुलिन नामक हर्मोन जसले हाम्रो रगतमा चिनीको मात्रालाईनियन्त्रण गर्ने काम गर्दछ यसको उत्पादन नै नहुने अथवा शरिरलाई चाहिने मात्रामाउत्पादन नभई हाम्रो शरिरमा चिनीको मात्रा नियन्त्रण गर्न नसकेर हुने रोग नै मधुमेहहो । मधुमेहको वंशानुगत रोग भएकाव्यक्ति ,प्याङ्क्रियज ग्रन्थिको रोग लागेका, अत्यधिकमोटा व्यक्तिहरू, मद्यपानकोसेवन सधैं गर्ने व्यक्तिहरूलाई मधुमेह हुने गर्छ। मधुमेहका बिरामीलाई मृगौला, मुटु, आँखा, पिसाबमा संक्रमण, छाला एवं दिमागी समस्या देखिन सक्छ।

मधुमेह दुई प्रकारका हुन्छन्,इन्सुलिन हर्मनको आवश्यकता पर्ने, टाइप१ र इन्सुलिन हर्मोनको आवश्यकता नपर्ने, टाइप२। इन्सुलिनको उत्पादन बन्द भएमा वाइन्सुलिन उत्पादन गर्ने कोषमा क्षति भएमा टाइप १ मधुमेह हुने गर्छ  भने टाइप २ मधुमेहइन्सुलिन हर्मोनको गलत क्रियाकलाप एवं इन्सुलिन हर्मोन निस्कृय भएमा हुने गर्दछ। मधुमेहभएको नभएको थाहा पाउनको लागी हामीले रगतमा ग्लुकोजको मात्रा कति छ भनेर जाँच गरेरमात्र थाहा पाउन सकिन्छ । मधुमेह  भएका बिरामीहरुको पिशाव जाँच गर्दापनि पिसावमा चिनीको मात्रा पनि देखिन सकिन्छ।

सामान्यतया छिनछिनमा पिसाव लागी रहनु, पिशाव पोल्नु, वढी तिर्खा लाग्नु, मुखसुक्खा हुनु,वढी भोक लाग्नु, शरिरको तौल कम हुँदै जानु वा घटबढभई रहनु,छिटो छिटो थकाई लाग्नु ,शरिर अल्छि हुँदै जानु, हातखुट्टा झमझमाउनु ,आँखालेधमिलो देखनु,घाउहरुसन्चो हुन लामो समय लाग्नु तथा अन्य सन्क्रमणहरु लामो समय सम्म निलोनहुनु आदी खालका लक्षणहरु देखा पर्दछन।

विश्वभर नसर्ने प्रकृतिकारोगहरु दिनानुदिन वढ्दै छन । सर्ने किसिमका रोगहरु सजिलै नियन्त्रण गर्न सकिने तरनसने रोगहरु लाई नियन्त्रण गर्नको लागी जिवनयापन , खुवाई, तथाव्यक्तिगत रुपमा नै वढी ध्यान दिनु पर्ने हुन्छ । आधुनिकता तथा वढ्दै गएको विलासिनजिवन यापनले गर्दा पनि खान पिनमा त्यति ध्यान नदिएको कारणले पनि एस्ता प्रकृतीकारोगहरु वढ्दै गएका छन ।

विश्व स्वास्थ्य संगठनको एकप्रतिवेदन अनुसार विश्व भर हाल ३४७ मिलियन ब्यक्तिहरुलाई डाईवेटिज भएको तथ्यांक सार्वजनिक भएको छ । सन२०३५ सम्ममा यो संख्या वढेर करिव ५९२ मिलियन पुग्ने विश्व मधुमेह संघको एक तथ्यांकलेदेखाएको छ ।  त्यस्तैगरी सन २०१२ मा करिव १ .५ मिलियन मिर्त्यु प्रत्यक्ष अप्रत्यक्ष रुपमा मधुमेह कैकारणले हुने अनुमान गरिएको थियो । हाम्रो देश नेपाल जस्तो मध्य तथान्युन आय हुने  मुलुकहरुमा करिव ९० प्रतिशतमधुमेहका विरामीहरु रहेको विश्व स्वास्थ्य संगठनको अनुमन छ । सन२०३० सम्ममा ज्यान जाने रोगहरु मध्य विश्वको सातौ ठुलो रोग मधुमेह हुने अनुमानगरिएको छ ।  विश्व मधुमेह संघको एक तथ्यांक अनुसार नेपालमासन २०१३ सम्ममा ६७४,१२० मधुमेहका विरामीहरु भेटिइसकेकाछन ।यसरी हेर्दा दिनदिनै मधुमेह रोगका विरामीहरु वढ्ने क्रम जारीछ।उचित खानपान तथा वेलामा नै रोगको निदान गरी यसवाट हुनसक्ने अरु खतराका समस्या कम गर्न ध्यान जानु पर्ने देखिन्छ ।

भनिन्छ रोग लागेर उपचारगर्नु भन्दा रोग लाग्नै नदिनु वेश हुन्छ । हामीले मधुमेह रोग लाग्नवाट रोक्नकोलागी विभिन्न किसिमका उपाय हरु अवलम्वन गर्यौ भने मधुमेह रोगलाई रोक्न तथानियन्त्रण गर्न सहजै सक्दछौ । एक अनुसन्धानले दिएको रिपोर्टअनुसार दैनिकरुपमा ३० मिनेट व्यायम गर्नाले मधुमेह रोग लाग्ने सम्भावना ४०प्रतिशतसम्म घट्नसक्छ । शरिरको तौललाई नियन्त्रण गर्ने, शारिरिकरुपमा सकृय रहने,दैनिक व्यायम तथा कसरत, योगा गर्ने, विहानसाँझ हिंड्ने वानी वसाल्ने,  सन्तुलितआहारको सेवन गर्ने, वजारमा पाइने तयारी खाना तथा खाजाहरु नखाने, शरिरमाचिल्लो पदार्थ तथा कोलेस्ट्रोललाई नियन्त्रणमा गर्ने, प्रशस्तमात्रामा सागसब्जी, फलफूल र रेशादार खानेकुरा खाने, चुरोट रक्सी तथा अन्य सूर्तिजन्य पदार्थहरुकोसेवन नगर्ने,वेला वेलामा आफ्नो रक्त परिक्षण गरी शरिरमा ग्लुकोजकोमात्र कति छ जाँच गने, चिकित्सक तथा स्वास्थ्यकर्मीहरुसँग उचित किसिम को परामर्श गर्ने वानी बसाल्ने आदी गरेमा हामीले मधुमेहवाट जोगिनसकिन्छ ।

त्यसै गरी यदि हाम्रो शरिरमामधुमेह देखिसकेको छ भने दैनिक शरिरको ग्लुकोजलाई नियन्त्रण गर्नको लागी चिकित्सककोपरामर्श अनुसार औषधी नियामित रुपमा सेवन गर्ने संयमितएवं सन्तुलित खानपान, नियमितव्यायाम र आवश्यकता अनुसारको सही औषधि वा इन्सुलिनको प्रयोग गरेर मधुमेहलाईनियन्त्रणमा राख्न सकिन्छ।  सामान्यतयाचिनी, चकलेट, गुलियो बिस्कुट, केक, आइसक्रिम, कोल्ड डि्रंक, अण्डा, तारेको, भुटेको खाना, चुरोट, मादक पदार्थ आदि जस्ता खानेकुराहरु नखाँदा राम्रो हुन्छ । हरियो सागपात, रायो, पालुंगो, मेथी, मूला, काउली, बन्दा, लौका, घिरौला, करेला, भान्टा, कागती जस्ता खानेकुराहरु सुन्तुलितरुपमा सेवन गर्दा राम्रो हुन्छ । मधुमेहका रोगीले नियमित रूपले हल्का किसिमको व्यायामगर्नु राम्रो हुन्छ । मर्निङ वाक, साइकलचलाउनु, पौडीखेल्नु राम्रोहुन्छ । 

स्वास्थ्य क्षेत्रमाचुनौतीको रुपमा रहेका नसर्ने खालका रोगहरु लाई नियन्त्रण गर्नको लागी विश्व व्यापीरुपमा विभिन्न किसिममा योजना, रणनिती,कार्यक्रमहरु ल्याईएका त छन नै त्यै पनि यि रोगहरु नितान्त ब्यक्तिगत ध्यान पुग्ननसकेमा नियन्त्रण गर्न सकिदैन । यस्ता प्रकृतीका रोगहरु लागीसकेपछी पुर्ण रुपमा निको पारेर स्वास्थ्य हुन पनि नसकिने हुँदा वेलामा नै जोखिम कमगर्ने, खानपिनमा ध्यान दिनुपर्ने देखिन्छ । नसर्ने खालका रोगहरु बढी घातक हुने हुँदा रोगलागेर उपचार तिर सोच्नु भन्दा पनि वेलामा नै आफ्नो शरिरको ख्याल गरी जोखिमहरुघटाउन तिर सवैको ध्यान जान जरुरी देखिन्छ ।
Updates Nov 2014
विश्व मधुमेह दिवस २०१४