व्यवस्थित परिवार : समृद्ध राष्ट्रको आधार

हरेक वर्ष जुलाई ११ तारिखका दिन संसारभरि विविध कार्यक्रम गरी विश्व जनसंख्या दिवस मनाइन्छ । विशेष गरी विकास र समृद्धिसँग जनसंख्याको सम्बन्ध, जनसंख्यासम्बन्धी विभिन्न समस्या, चुनौती तथा जनसंख्यासँग प्रत्यक्ष सरोकार राख्ने विषयलाई उठान गरी त्यसको महत्वलाई जनस्तरसम्म जनचेतना फैलाउनु नै यो दिवसको मुख्य उद्देश्य हो ।

विश्व जनसंख्या दिवस
विश्वको जनसंख्या ५ अर्ब पुगेको मिति ११ जुलाई १९८७ लाई आधार मानेर संयुक्त राष्ट्र संघीय विकास कोषको आयोजनामा सन् १९८९ देखि ११ जुलाईलाई विश्व जनसंख्या दिवसको रूपमा मनाउन सुरु गरिएको हो । हाल विश्वको जनसंख्या हेर्ने हो भने संयुक्त रास्ट्र संघको सन् २०१७ को अनुमान अनुसार करिव ७.५ अर्ब पुगिसकेको छ । २०७२ मा केन्द्रीय तथ्यांक विभागले सार्वजनिक गरेको तथ्यांक अनुसार नेपालको जनसंख्या २ करोड ८० लाख ५८ हजार २ सय २ अर्थात झण्डै ३ करोड पुगेको छ ।

वार्षिक जनसंख्या वृद्धिदर १.३५ प्रतिशत छ । विश्व जनसंख्या दिवसको अवसरमा नेपालमा पनि जनसंख्यासँग सरोकार राख्ने विषयलाई महत्व दिँदै हरेक वर्ष जनसंख्या दिवस मनाउँदै आइएको छ । यस वर्ष ‘व्यवस्थित परिवारः समृद्ध राष्ट्रको आधार’ भन्ने मूल नाराका साथमा यो दिवस आज मनाइँदै छ ।

यो वर्ष विश्व जनसंख्या दिवसमा परिवार नियोजनलाई प्राथमिकताको विषय बनाइएको छ । राष्ट्रको विकास प्रगति तथा समृद्धि हासिल गर्नका लागि परिवार नियोजनलाई व्यवस्थित गर्नुपर्छ भन्ने कुरालाई यस वर्ष जोडिएको छ । पारिवारिक जीवनलाई स्वास्थ्य र व्यवस्थित राख्नका लागि के कस्ता परिवार नियोजनका साधन प्रयोग गर्ने, कति उमेरमा बच्चा जन्माउने, जन्मान्तर कति राख्ने, शिक्षादीक्षाको व्यवस्थापन कसरी गर्ने भन्ने जस्ता विषयको बारेमा योजना बनाउन सहयोग गर्ने, परिवार नियोजनका सेवाहरुलाई गुणस्तरीय तथा प्रभावकारी बनाइ सेवाको पहुँच र उपभोगलाई बढाउन सकेमा विश्व समुदायलाई विकास र समृद्धितर्फ लान सकिन्छ भन्ने अवधारणालाई आत्मसात गर्दै यस दिवसले परिवार नियोजनलाई व्यवस्थित बनाउनुपर्ने कुरालाई जोड दिन खोजेको छ ।

सामान्यतया परिवार नियोजन भन्नाले बच्चा नजन्माउन प्रयोग गरिने साधनमात्र हुन भन्ने कुरालाई हाम्रो समाजले चित्रण गर्दै आएको छ । वास्तवमा परिवार नियोजन यतिमात्र नभई पारिवारिक जीवनलाई स्वास्थ्य र व्यवस्थित राख्नका लागि दम्पतीबाट गरिने पारिवारिक योजना, सन्तान कहिले कति जन्माउने, जन्मान्तर कति राख्ने, उनीहरुको शिक्षा स्वास्थ्यको बारेमा समेत सोच विचार गर्ने, यौन तथा प्रजनन स्वास्थ्यको योजनालाई परिवार नियोजनले समेट्ने गर्छ ।

सही तरिकाले परिवार नियोजनका सेवा उपयोग गर्न पाएमा प्रत्यक्ष रुपमा आमा र बच्चाको स्वास्थ्यमा सकारात्मक प्रभाव परिवार नियोजनले पार्छ । समग्र स्वास्थ्यको अवस्थालाई परिवर्तन गर्न गुणस्तरीय परिवार नियोजन सेवा लक्षित वर्ग समूहसम्म पु¥याउनुपर्ने हुन्छ ।

हाम्रो जस्तो विकासोन्मुख देशमा विभिन्न किसिमका समस्याले शरीरिक, मानसिक र सामाजिक स्वास्थ्यमा प्रभाव ठूलो प्रभाव पारेका छन् । उमेर नपुग्दै गर्भवती हुनाले शैक्षिक अवसर, स्वास्थ्य र दीर्घकालीन रोजगारका अवसरमा गम्भीर प्रभाव पार्छ । त्यस्तै कम उमेरमा गर्भवती हुनु स्वास्थ्य हिसाबमा राम्रो होइन । गर्भधारण गर्न बच्चा जन्माउन, शरीर पूर्णरुपमा तयार भइ नसकेको हुँदा गर्भावस्था, बच्चा पाउने अवस्था र सुत्केरी भएको ६ हप्तासम्म विभिन्न जटिलताले आमाको मृत्यु एवं जटिलताबाट स्वास्थ्य अवस्था कमजोर हुने, कम तौलको बच्चा जन्मने प्रबल सम्भावना, गर्भपतन हुने सम्भावना हुन्छ ।

बच्चा शारीरिक बिकलांग हुने सम्भावना हुने, पाठेघरको समस्या, आमा र बच्चा दुवैको स्वास्थ्य जोखिममा रहन्छ । अपरिपक्व उमेरमै तथा जोखिम मोलेरै गर्भवती हुने कारणले पनि नेपालमा मातृमृत्यु, नवशिशु मृत्युमा प्रभाव पारेको छ र किशोरीहरु छिटो बिहे हुने कम उमेरमा आमा बन्ने, त्यस्तै लैंगिकतामा आधारित हिंसा, लिंगमा आधारित गर्भपतन, असुरिक्षित यौन सम्पर्क, यौन रोगहरुको समस्या, बलत्कार आदि कुराहरुले गर्दा सामाजिक र आर्थिक रुपमा उत्पादनशील जिन्दगीलाई सोचे जस्तो समृद्ध बनाउन सकिएको छैन ।

विशेष गरी महिलाको जीवनस्तरमा ठूलो प्रभाव पारेको छ । गुणस्तरीय परिवारका लागि नियोजन सेवाको उपभोग बढाउन सकियो भने माथि उल्लिखित समस्यालाई समाधान गर्दै व्यक्ति, समाज हुँदै देशलाई नै समृद्धितर्फ अगाडि बढाउन सकिन्छ । नेपालको अवस्था हेर्ने हो भने ग्रामिण क्षेत्रमा यौन तथा प्रजनन स्वास्थ्य सेवा, किशोर किशोरी मैत्री स्वास्थ्य सेवा सबै किशोरीको पहुँचमा पुग्न नसकेको र किशोर अवस्थाको प्रजनन्दर धेरै देखिएको छ । युनएफपिएको सन् २०१४ को एक प्रतिवेदन अनुसार विश्वभर करिब २.२५ मिलियन महिला चाहेर पनि आफ्नो गर्भ रोक्नका लागि गुणस्तरीय परिवार नियोजन सेवा लिन पाएका छैनन् ।

त्यस्तै नेपाल जनसंख्या तथा स्वास्थ्य सर्वेक्षण २०१५ को तथ्यांक अनुसार परिवार नियोजन साधनको अपुग माग अझै २४ प्रतिशत रहेको छ । २५ देखि ४९ उमेर समूहका महिलाको विवाह सरदर १७.५ वर्षकै उमेरमा भएको देखिन्छ । त्यस्तै करिब १७.७ प्रतिशत किशोरी १५ देखि १९ वर्षको उमेरमा गर्भवती हुने या आमा भइसक्ने गरेका छन् । एनएमआइसिएस २०१४ को तथ्यांक हेर्ने हो भने नेपालमा अझै पनि १६ प्रतिशत २० देखि २४ वर्ष उमेर समूहका महिलाले उनीहरुको १८ वर्षको उमेरमा नै कम्तीमा पनि एक पटक बच्चा जन्माएको देखिन्छ ।

किशोर अवस्थाको प्रजननदर हेर्ने हो भने १५ देखि १९ वर्ष उमेर समूहका महिलाहरुमा निकै उच्च (प्रति हजारमा ७१) देखिन्छ । त्यस्तै गरी परिवार नियोजनका साधनको प्रयोग पनि ज्यादै न्यून देखिन्छ । नेपाल जनसंख्या तथा स्वास्थ्य सर्वेक्षण २०१५ ले प्रकाशन गरेको वार्षिक प्रतिवेदन अनुसार १५ देखि ४९ उमेर समूहका महिलामा ४३ प्रतिशतमात्र रहेको छ । यसरी हेर्दा कम उमेरमै गर्भवती हुने कारणले शरीरिक, मानसिक तथा सामाजिक रुपमा किशोरीको विकासमा ठूलो बाधा पु¥याएको तथा स्वास्थ्य क्षेत्रका प्रमुख सूचांकमा समेत ठूलो देखिन्छ ।

यसलाई हटाउन लागि पर्ने हो भने राष्ट्रका धेरै सूचकमा प्रगति हासिल गरी समुन्नत गर्न सकिन्छ । संयुक्त राष्ट्र संघले तय गरेर हाम्रो देश नेपालले समेत अवलम्बन गरेको सन् २०३० सम्मको विश्वको विकाससम्बन्धी लक्ष्य दिगो विकास लक्ष्य अनुरुप सन् २०३० सम्ममा कुल प्रजनन दरलाई २ प्रतिशतमा झार्ने, परिवार नियोजनका आधुनिक साधनको प्रयोगदर ७५ प्रतिशतमा पु¥याउने, वयस्कमा हुने प्रजनन दरलाई ३० प्रतिहजार १५ देखि १९ वर्षका महिलामा पु¥याइने लक्ष्य छ ।

परिवार नियोजनसम्बन्धी यिनै सूचांकमा प्रगति हासिल गर्न सक्यौं भने देशको समग्र विकास तथा नागरिकहरुको जीवन समृद्धितर्फ अगाडि बढाउन सकिन्छ । परिवार नियोजनको परामर्श, सेवा उपयोगलाई बढाउनका लागि प्रजनन उमेर समूहमा परिवार नियोजन सेवाको बारेमा माग बढाउने सचेतनामूलक गतिविधि गर्ने, सबै स्वास्थ्य संस्थाबाट सबै खालका परिवार नियोजनका साधन उपलब्ध गराउने, छोटो समय काम गर्ने भन्दा लामो समय अवधिसम्म काम गर्ने साधनको व्यवस्थामा जोड दिने, सुत्केरीपश्चात तथा गर्भपतनपश्चात परिवार नियोजन परामर्शमा ध्यान दिने तथा परिवार नियोजनका साधनबारे मिथ्या तथा गलत धारणालाई अन्त्य गरी आधुनिक परिवार नियोजनका साधनको प्रयोग बढाउन÷बढाउनतर्फ लागिप¥यौ भने हाम्रो देशको समग्र स्वास्थ्य स्थितीमा उल्लेखनीय सुधार गर्दै नेपाली नागरिक, देशलाई विकास र समृद्धिको बाटोमा लम्काउन सकिन्छ ।

mail4sagun@gmail.com